مقدمه

در یك قرن گذشته؛ همگام با توسعه وسایل حمل‌ونقل و پیشرفت فناوری‌های ارتباطی، تبادل اطلاعات و گردش كالاها نیز سریع‌تر و آسان‌تر شد به نحوی كه امروزه دیگر، تجارت حد و مرزی نمی‌شناسد

و عرضه كالاها و خدمات از هر نقطه جهان به نقطه دیگر، به راحتی میسر است. به همین دلیل، تمایل اشخاص یا الزام قانونی برای انتخاب یك نام تجاری جهت تمایز شخصیت صنفی و انتخاب یك یا چند علامت تجاری برای تمایز كالاها و خدمات، روزبه‌روز بیشتر می‌شود. امروزه علایم و نام‌های تجاری، عنصر مركزی بازاریابی و استراتژی عرضه كالاها یا خدمات هستند.در اصل؛ عرصه رقابت تجاری، میدان رقابت علایم و اسامی تجاری است نه تجّار اما؛ افزایش مراودات تجاری، رابطه مستقیمی با افزایش رقابت‌های مكارانه تجاری دارد كه در دهه‌های اخیر با بهره‌گیری از فناوری‌های جدید به صور گوناگون گسترش یافته است. در حال حاضر؛ شایع‌ترین تقلب در عرصه تجارت و بارزترین رقابت مكارانه، شبیه‌سازی علایم یا اسامی تجاری است كه از دعاوی شایع در دادگستری نیز می‌باشد. از منظر حقوقی؛ اسم تجاری و علامت تجاری دو مقوله متفاوت هستند وآثار و احكام جداگانه‌ای دارند، لیكن در عرف تجاری - خصوصا در ادبیات بازاریابی و گاه، حتی در نوشته‌های حقوقی - این دو مقوله یا به جای هم استفاده می‌شوند و یا هر دو یكی پنداشته شده و مترادف هم بكار می‌روند.عدم آگاهی به تفاوت حقوقی این دو مقوله، موجب می‌شود؛ اقدام‌های قانونی جهت ثبت اسامی و علایم تجاری به موقع و به نحو صحیح انجام نشود و یا قضاوتی عادلانه و دفاعی شایسته در این خصوص، صورت نگیرد. در این مقاله سعی شده، با تكیه بر تجربه اندكی كه حاصل سال‌ها وكالت یا كارشناسی است «وجوه اشتراك و افتراق علایم و اسامی تجاری» مورد بررسی و تشریح قرار گیرد كه امیدوارم در ارتقای دانش حقوقی همكاران، موثر باشد. البته به رسم مقالات قبلی، كاربردی بودن مطالب، بیش از نظریه‌پردازی، مدنظر بوده است.

گفتار اول - معرفی قوانین اصلی

در ایران، سابقه تقنینی راجع به حمایت از علایم تجاری به قانون سال 1304 باز می‌گردد. اما قانونی كه در حال حاضر لازم‌الاجراست، قانون «ثبت اختراعات، طرح‌های صنعتی و علایم تجاری» مصوب 1386 وآیین نامه اجرایی آن مصوب 1387 است كه به طور آزمایشی به مدت پنج سال اجرا خواهد شد. در بعد بین‌المللی، مهم‌ترین معاهده‌ای كه در خصوص حمایت از علایم و اسامی تجاری منعقد شده است، «معاهده پاریس» مصوب 1883 می‌باشد كه قریب به 190 كشور جهان تاكنون به آن پیوسته‌اند. ایران نیز در سال 1959 به آن ملحق شده و مقررات آن، مقدم بر قوانین داخلی است.(2)

گفتار دوم - تعاریف حقوقی و تجاری

مقدمتا لازم به یادآوری است؛ حقوق علایم و اسامی تجاری در تقسیم‌بندی رشته‌های علم حقوق از مباحث حقوق مالكیت‌های صنعتی است كه این حوزه نیز یكی از رشته‌های حقوق مالكیت‌های فكری است. گفته شد؛ اسامی و علایم تجاری دو مقوله متفاوت ولی نزدیك به هم می‌باشند به نحوی كه گاه حقوق‌دانان نیز این دو اصطلاح را با هم خَلط میكنند.

برای درك مشتركات یا ممیزات نام و علامت تجاری ابتدا باید تعاریف حقوقی و عرفی آنها را جداگانه مدنظر قرار دهیم: مطابق ماده30 قانون جدید (مصوبه 1386):«نام تجاری یعنی اسم یا عنوانی كه معرف و مشخص‌كننده شخص حقیقی یا حقوقی باشد» در مقابل؛ «علامت تجاری هر نشان قابل رویتی است كه بتواند كالاها یا خدمات اشخاص حقیقی یا حقوقی را از هم متمایز سازد »(1) بنا به تعاریف قانونی مذكور و با در نظر داشتن سایر اصول حقوقی؛ اولا) اسم كلیه شركت‌های تجاری و موسسات غیر تجاری ثبت شده و اسم بنگاه‌ها و تجارت‌خانه‌های ثبت نشده كه به صورت فردی یا شراكتی به فعالیت‌های تجاری یا غیر تجاری مشغولند از جهت معرفی هویت صنفی آنان، یك اسم تجاری است. ثانیا) هر نشانی اعم از حروف، اعداد،كلمات، نقوش و تصاویر یا تركیبی از آنها كه برای تمایز كالاها و خدمات به كار می‌رود، علامت تجاری است. در نتیجه؛ كلماتی كه برای تمایز كالاها یا خدمات به‌كار می‌روند «علامت تجاری یا علامت خدماتی» هستند نه «اسم یا نام تجاری». ثالثا) قانون‌گذار، تعریف خود از نام تجاری را به نحوی انشا كرده است كه نام هر شخص حقیقی نام تجاری محسوب می‌گردد (تعریف، مانع نیست) لیكن بدیهی است، فقط نام كسانی كه به اقتضای نوع شغل خویش (مانند وكلا و اطبا) و یا به اعتبار كسب و كارشان، ارتباط تنگاتنگی بین نام و كارشان وجود دارد، نام تجاری محسوب می‌گردد. در واقع نام تجاری باید معرف هویت صنفی اشخاص اعم از تاجر و غیرتاجر باشد.اما تعاریف و اصطلاحات قانونی با تعاریف و اصطلاحاتی كه در تجارت و بازاریابی به كار می‌رود، یكی نیست. چراكه اكثر تجّار و بازاریابان، به كلماتی كه برای تمایز كالاها یا خدمات به‌كار می‌روند «نام تجاری» می‌گویند نه «علامت تجاری»، همچنین به تصاویری كه علامت تجاری‌اند، بیشتر« آرم، لوگو، مارك و... » گفته می‌شود. لازم به ذكر است؛ كلمات و اعداد تحت شرایطی خاص می‌توانند هم علامت تجاری باشند و هم نام تجاری كه در ادامه بحث به آن خواهیم پرداخت.

گفتار سوم - وجوه افتراق علامت تجاری و اسم تجاری

1- مرجع ثبت: برای ممانعت از سوءاستفاده رقبا و جلب حمایت قانونی باید علامت یا نام تجاری را ثبت كرد. یكی از تفاوت‌های علامت و نام تجاری مرجع ثبت و شیوه ثبت آنهاست. علایم كلیه اشخاص حقیقی یا حقوقی در اداره ثبت علایم تجاری كه از توابع اداره كل مالكیت صنعتی است، طبق قوانین فوق‌الذكر در تهران ثبت می‌شود. در مقابل؛ ثبت نام تجاری به دو بخش تقسیم می‌شود: نام تجاری اشخاص حقوقی (شركت‌ها و موسسات دولتی یا خصوصی) طبق قانون تجارت و قانون ثبت شركت‌ها در اداره ثبت شركت‌های تهران ثبت می‌شود. (به غیر از شركت‌های فعال در مناطق آزاد) اما متاسفانه، درخصوص ثبت نام تجاری اشخاص حقیقی (تجارتخانه‌های فردی یا جمعی) هنوز آیین نامه‌ای خاص و اداره‌ای مخصوص جهت ثبت این دسته از نام‌ها تصویب و دایر نشده است. لذا علی‌رغم آنكه طبق ماده 8 كنوانسیون پاریس و ماده 47 قانون ثبت علایم مصوب 1386 «نام‌های تجاری بدون ثبت نیز در برابر عمل خلاف قانون اشخاص ثالث، حمایت می‌شوند»، لیكن چون فایده اصلی ثبت نام یا علامت تجاری، سهولت در اثبات مالكیت آنهاست، در حال حاضر؛ اشخاص حقیقی كه نام شخصی آنان از شهرتی برخوردار است و یا نام خاصی را برای معرفی هویت صنفی خود به‌كار می‌برند، ناچار، باید یا به این نام شركت تاسیس كنند یا نام مربوطه را به صورت علامت تجاری ثبت كنند. نكته بسیار مهمی كه در خصوص ثبت اسامی و علایم تجاری وجود دارد این است كه متاسفانه اداره ثبت علایم تجاری و اداره ثبت شركت‌ها از جهت سوابق و اطلاعات ثبتی هیچ ارتباطی با یكدیگر ندارند. فقدان این ارتباط موجب شده، گاه نام یك شركت یا موسسه به عنوان علامت تجاری انتخاب شده و به نام فرد دیگری ثبت شود و یا بالعكس علامت تجاری ثبت شده‌ای در نام یك شركت یا موسسه به‌كار رفته و ثبت شود. اثر عملی چنین وضعیتی این است كه افراد سود جو با اطلاع از این نقطه ضعف اداری، به رایگان و با گرفتن سند رسمی از شهرت علامت یا اسم تجاری دیگران استفاده می‌كنند. البته راهكاری حقوقی برای ممانعت از ادامه چنین تخلفی وجود دارد كه در بخش دعاوی، گفته خواهد شد. لیكن موضوع، مستلزم صرف وقت و هزینه بسیار است.

2- مدت اعتبار: مدت اعتبار علامت تجاری در ایران ده سال است. چنانچه صاحب علامت بخواهد به استفاده از علامت خویش ادامه دهد باید در سال پایانی، اعتبار علامت خود را تمدید كند در غیر این صورت به نام اشخاص دیگر قابل ثبت است. در مقابل؛ اسامی شركت‌ها یا موسسات (اسامی تجاری) تا زمانی كه شخص حقوقی منحل نشده و حتی سال‌ها پس از انحلال، اعتبار دارد. نكته مهمی كه در خصوص مدت اعتبار علایم و اسامی تجاری باید به آن توجه كرد این است كه اگر از علامتی حداقل سه سال استفاده نشود، قانونا قابل ابطال است. (ماده 41) ولی اگر شركت یا موسسه‌ای غیرفعال باشد و از اسم تجاری خود استفاده نكند به این دلیل نمی‌توان نام آن را ابطال كرد.

3- تعدد اختیار علامت یا نام تجاری

انتخاب و ثبت علامت تجاری محدودیتی ندارد. هر شخصی می‌تواند ده‌ها علامت تجاری را به نام خود ثبت كند. لیكن اصولا هیچ‌كس نمی‌تواند بیش از یك نام تجاری برای خود اختیار كند.

4- ثبت بین‌المللی: به استثنای علایم و اسامی مشهور، حمایت قانونی از علایم و اسامی تجاری، محدود به مرزهای كشور ثبت كننده است. (اصل حمایت سرزمینی) لذا برای حمایت در سایر كشورها باید اقدامات ثبتی را جداگانه در هر كشور انجام داد. برای ثبت بین‌المللی علایم تجاری، كنوانسیون خاصی به نام «مادرید» وجود دارد كه می‌توان از تسهیلات آن استفاده كرده و در قریب به یكصد كشور جهان از طریق ادارات محلی و بدون مراجعه به كشور خارجی، اقدامات ثبتی را انجام داد. در مقابل؛ برای ممانعت از استفاده رقبا از نام یك شركت یا موسسه در سایر كشورها، فقط باید در كشور مورد نظر شركت یا موسسه تاسیس كرد كه كار مرسوم و مقرون به صرفه‌ای نیست.

5- انتقال حقوق: صاحب علامت تجاری می‌تواند، حقوق خود را به طور موقت یا دائمی به شخص یا اشخاص دیگر منتقل كند (قرارداد فروش یا اجازه بهره‌برداری) در هر حالت، الزامی به انتقال شركت، كالاها و یا كارخانه به منتقلٌ‌الیه وجود ندارد. در مقابل؛ انتقال نام تجاری تقریبا غیر ممكن است و در صورت امكان نیز انتقال نام تجاری باید همراه با انتقال شركت یا بخشی از آن باشد كه با نام تجاری شناخته می‌شود.(ماده 49 قانون جدید)

6- الزامی یا اختیاری بودن ثبت:

انتخاب و ثبت علامت تجاری قانونا اجباری نیست. (قانون جدید، مسكوت است) البته با توجه به مزایای ثبت علامت تجاری، عقلاً ثبت آن لازم است. در مقابل؛ اختیار یك نام تجاری به هنگام ثبت شركت یا موسسه، اجباری است.

7- جواز استفاده از كلمات و اعداد:

استفاده از برخی كلمات یا اعداد در نام تجاری مجاز و در علامت تجاری ممنوع است و بالعكس. به عنوان مثال، انتخاب و ثبت یك كلمه بی‌معنا به عنوان علامت تجاری جایز است لیكن انتخاب آن به عنوان نام شركت یا موسسه (اسم تجاری) مجاز نیست.

8- طبقه بندی كالاها و خدمات

از منظرحقوق علایم تجاری؛ كالاها و خدمات، طبقه‌بندی بین‌المللی خاصی دارد و در حال حاضر به 45 طبقه تقسیم شده است. به هنگام ثبت علایم تجاری، یكی از اساسی ترین عوامل قبول یا رد اظهارنامه ثبتی، تفاوت یا اشتراك طبقات كالاها و خدمات است. به نحوی كه حتی در بسیاری از موارد، تفاوت طبقات، می‌تواند انتخاب عین علامت تجاری ثبت شده را در طبقه دیگر مجاز كند. در مقابل؛ تفاوت موضوع شركت یا موسسه نمی‌تواند مجوز انتخاب عین نام تجاری ثبت شده باشد.

گفتار چهارم- وجوه اشتراك علامت تجاری و اسم تجاری

1- حق استفاده انحصاری : مطابق قانون، صاحب یك نام تجاری همانند صاحب یك علامت تجاری دارای حق استفاده انحصاری است. بدین معنا كه در سراسر كشور، هرگونه استفاده از عین یا مشابه نام و علامت تجاری كه مصرف كنندگان را در تشخیص كالاها و خدمات و یا در تشخیص شركت‌ها و موسسات به اشتباه بیندازد از مصادیق رقابت تجاری مكارانه بوده و ممنوع است.

2- حق تعقیب كیفری : علاوه برآنكه برای صاحبان علایم و اسامی تجاری، امكان طرح دعوای حقوقی وجود دارد؛ مطابق ماده 61 قانون جدید، برای اشخاصی كه حقوق انحصاری صاحب علامت یا نام تجاری را نقض كنند مجازات كیفری نیز مقرر شده است.

3- ممنوعیت استفاده از الفاظ بیگانه: مطابق قانون و آیین‌نامه ممنوعیت استفاده از الفاظ بیگانه، استفاده از الفاظ سایر زبان‌ها به عنوان نام یا علامت تجاری ممنوع است. البته معادل‌نویسی الفاظ فارسی به خط بیگانه و استفاده از الفاظ خارجی برای صادرات كالاهای داخلی، مجاز است.

4- انتخاب علامت و اسم تجاری واحد: یكی بودن اسم تجاری و علامت تجاری ممنوعیت قانونی ندارد. اما چنانچه شخصی بخواهد اسم تجاری‌اش، علامت تجاری وی هم باشد یا بالعكس، باید هریك را به طور جداگانه به عنوان یك علامت و اسم تجاری ثبت كند. (مانند مهرام و زر ماكارون) البته، همیشه امكان ایجاد این وحدت حقوقی وجود ندارد چراكه این موضوع مستلزم عوامل حقوقی مختلفی است.

گفتار پنجم - دعاوی علایم و نامهای تجاری معارض

مبحث دعاوی علایم و اسامی تجاری را مانند سایر دعاوی باید هم [از] منظر شكلی (آیین دادرسی) هم از منظر ماهوی (انواع دعاوی)، جداگانه مورد بررسی قرار داد:

1- آیین دادرسی

الف - دادگاه صالحه: مطابق ماده 59 قانون لاحق، رسیدگی به كلیه دعاوی مالكیت‌های صنعتی از جمله دعاوی علایم و اسامی تجاری، در صلاحیت محلی دادگاه‌های حقوقی و كیفری تهران می‌باشد. متاسفانه علیرغم تصریح قانون‌گذار، مبنی بر تخصیص شعب خاصی از دادگاه‌های تهران جهت رسیدگی به دعاوی مالكیت‌های صنعتی، هنوز دادگاه یا دادگاه‌های ویژه‌ای كه به طور تخصصی به این دعاوی رسیدگی كنند، تشكیل نشده است. البته؛ ناگفته نماند، طبق رویه اداری، چند سالی است، دعاوی مورد بحث، معمولا در دادسرا و دادگاه‌های بدوی و تجدیدنظر به چند شعبه خاص ارجاع می‌گردد، لیكن اختصاصی بودن شعب دادسرا یا دادگاه و تخصصی بودن رسیدگی قضایی به معنای واقعی آن، هنوز محقق نشده است. بدیهی است؛ با توجه به اهمیت اقتصادی این دعاوی و همچنین پیچیدگی مباحث حقوقی آن، ضروری است، شعبی از دادگاه‌های تهران به معنای واقعی و به طور خاص به دعاوی مالكیت‌های صنعتی اختصاص داده شوند و حتی با توجه به كثرت این دعاوی، بهتر است، مجتمع قضایی خاصی در این خصوص دایر گردد.

ب - ذی‌نفع در دعوا: مطابق قانون سابق‌الذكر، مالك نام یا علامت تجاری كه مدعی نقض حقوق انحصاری خویش باشد، می‌تواند علیه ناقض حق، اقامه دعوا كند و حتی تحت شرایطی، دارنده اجازه استفاده (مالك موقت منافع) نیز این حق را دارد. لیكن تفاوتی اساسی بین نام و علامت تجاری از جهت دلیل ذی‌نفع بودن مدعی، وجود دارد. در علایم تجاری، اصولا مدعی (خواهان یا شاكی) نمی‌تواند صرفا به استعمال مقدم از علامت مورد اختلاف استناد كند، بلكه باید علامت را ثبت كرده و با سند مالكیت، سمت خود را در دعوا، ثابت كند.(3) اما طبق ماده 47 قانون لاحق، نام‌های تجاری حتی بدون ثبت، قابل حمایت هستند و این، بدین معناست كه سابقه استعمال از نام تجاری، می‌تواند به تنهایی دلیل مالكیت و جواز اقامه دعوا باشد. شایان ذكر است؛ متاسفانه در قانون اخیرالتصویب، برای مصرف كنندگان یا نهادهای مرتبطی مانند سازمان حمایت ازحقوق مصرف‌كنندگان، حقی جهت امكان طرح دعوا علیه اسامی یا علایم تجاری تقلبی یا مشابه، پیش‌بینی نشده است كه امید است در تصویب قانون دائمی، مورد توجه قرار گیرد.

2- انواع دعاوی

دعاوی راجع به علایم و اسامی تجاری، انواع مختلفی دارد و پرداختن به همه آنها مقال و مجال دیگری می‌طلبد.آن چه كه در ادامه خواهد آمد، صرفا دعاوی مرتبط با مقاله حاضر است.

الف - دعوای ابطال نام شركت یا موسسه

گفته شد كه نام یك شركت یا موسسه، اسم تجاری است نه علامت تجاری و «اسم تجاری» برای تمایز اشخاص و «علامت تجاری» برای تمایز كالاها و خدمات قابل استفاده است. لذا شركت‌ها و موسسات حق ندارند از نام خود برای معرفی كالاها و خدمات استفاده كنند چراكه حقوق یك شركت یا موسسه نسبت به نام تجاری اش صرفا در حدود معرفی شركت یا موسسه است و لاغیر. نتیجه اینكه؛ اولا اگر یك نام تجاری، عین یا مشابه یك علامت تجاری مقدم الثبت باشد، صاحب علامت تجاری می‌تواند، ابطالِ نام شركت یا موسسه رقیب را از دادگاه بخواهد. ثانیا- اگر نام شركت یا موسسه‌ای مشابه نام شركت یا موسسه دیگری باشد به نحوی كه مصرف‌كنندگان و مراجع اداری را در تشخیص و تمایز آنها به اشتباه بیندازد، می‌توان ابطال نام تجاری مشابه و موخرالثبت را از دادگاه خواست.

ب- دعوای ابطال علامت تجاری:

گفته شد كه صاحب نام تجاری دارای حق استفاده انحصاری است، لذا اگر از نام شركت‌ها یا موسسات عمدا یا سهوا به عنوان علامت تجاری استفاده شود به نحوی كه مشابه اسم تجاری سابق‌الثبت باشد می‌توان با اثبات رقابت مكارانه، ابطال آن را از دادگاه خواست.لازم به ذكر است؛ دعاوی حقوقی فوق‌الذكر راجع به علایم و اسامی ثبت شده است. لذا چنانچه با نام‌ها یا علایم تجاری ثبت نشده مواجه باشیم، عناوین دعاوی حقوقی و كیفری متفاوت خواهد بود كه پرداختن به آنها از مجال این مقاله خارج است و خود مقاله مستقلی می‌طلبد.

نتیجه:اسامی و علایم تجاری دو عنصر بسیار مهم در عرصه تجارت هستند و از منظر حقوقی، آثار و احكام جداگانه‌ای دارند. «اسم تجاری» برای تمایز اشخاص و «علامت تجاری» برای تمایز كالاها و خدمات قابل استفاده است. گاه با بی‌توجهی به تفاوت حقوقی این دو مقوله، آرایی ناصواب صادر شده و زیان‌های تجاری سنگینی به بار می‌آید. لذا عرضه‌كنندگان كالاها و خدمات، وكلا، قضات و از همه مهم‌تر قانون‌گذار، باید به تمایزات و مشتركات این دو موضوع، توجه كنند. در خصوص ثبت اسامی تجاری، سال‌هاست با فقدان آیین‌نامه اجرایی مواجه هستیم كه تصویب آن از ضروریات حقوقی است. همچنین باید با تمركز اداری یا هماهنگی بین اداره ثبت علایم تجاری و اداره ثبت شركت‌ها به سوء‌استفاده اشخاص و تعارضات حقوقی، پایان داده شود.

نهایتا؛ امیدوارم، با گذشت قریب به 80 سال از زمان تصویب اولین قانون راجع به علایم و اسامی تجاری، محاكمی خاص برای رسیدگی به دعاوی مالكیت‌های صنعتی، اختصاص یابد.

كلام آخر اینكه؛ حمایت قانونی از اسامی و علایم تجاری، رابطه مستقیمی با میزان سرمایه‌گذاری، توسعه صنعت و حتی سلامت جامعه، دارد. قانون آزمایشی اخیر التصویب، با محاسن بسیاری كه نسبت به قانون سابق دارد، نقائص و معایبی نیز دارد كه امیدواریم در تدوین و تصویب قانون دائمی با مشاركت جامعه حقوقی و صاحبان صنایع، مرتفع شود. در ضمن؛ برای آشنایی بهتر با آثار و احكام «علامت و نام تجاری» انشاالله در شماره آینده به شرح و نقد آرای مرتبط با بحثی كه گذشت، خواهیم پرداخت كه قطعا برای علاقه‌مندان، آموزنده خواهد بود.

نویسنده : شیرزاد اسلامی، فصل نامه برند  شماره چهارم  بهار 1389